خلاقیت یک توانایی ذهنی است که شاید در نگاه اول تصور کنید فقط بخشی از افراد جامعه از آن برخوردار هستند. در حالی که خلاقیت به عنوان یک مهارت تعریف می‌شود که می‌توان آن را از کودکی به روش‌های مختلفی پرورش داد.
در این مقاله ضمن تعریف خلاقیت در کودکان و نقش والدین و مدرسه در پرورش آن، راهکارهای رشد خلاقیت در کودکان را بیان می‌کنیم. راهکارهایی که پیچیدگی خاصی ندارند و با فراهم کردن محیط آموزشی سالم می‌توانید باعث بروز خلاقیت در کودکان و بهبود توانایی‌های مختلف او در حل مساله، تصمیم‌گیری و غیره شوید.
تعریف خلاقیت
از نظر بیشتر افراد، خلاقیت به معنی خلق است؛ مثل هنر یا موسیقی. اما این تعریف کاملی از خلاقیت نیست. در واقع اگر دقیق‌تر به موضوع نگاه کنیم، متوجه می‌شویم که خلاقیت مفهوم گسترده‌ای دارد و به معنی فراتر رفتن از شیوه‌های متعارف تفکر، برای خلق ایده‌های جدید است.
خلاقیت به این معنی است که خارج از چارچوب‌های معمول، فکر کرده و مسائل مختلف را درک کنید. همچنین با استفاده از روش‌های خلاقانه، محدودیت‌هایی که در مسائل مختلف وجود دارد را از بین ببرید و نتایج بهتری به دست بیاورید.
در عین حال تفکر خلاق، فکر کردن زیاد به امور مختلف نیست، بلکه شامل ایده گرفتن و توسعه آن‌هاست. به عنوان مثال، اگر بخواهید آیتمی را بسازید، باید آن را در ذهن تصور و طراحی و در نهایت پیاده‌سازی کنید.
مرزبندی خلاقیت در کودکان
در مراحل اولیه زندگی کودک، مغز او در حال رشد است و نیاز به تحریک مداوم دارد. آموزش باعث بهبود مهارت‌های فیزیکی، اجتماعی و شناختی آن‌ها در فرآیند رشد می‌شود.
کودکان عاشق خلاق بودن و درگیر شدن در هر فعالیتی هستند که به آن‌ها امکان ابراز وجود بدهد. بازی خلاق در بهبود رشد جسمی، اجتماعی، شناختی و عاطفی فرزندان ما نقش اساسی دارد و روش فوق‌العاده‌ای برای تقویت و توسعه مهارت‌های اصلی به شمار می‌رود.
فرآیند خلاقیت از یک سو مستلزم دانش و از سوی دیگر نیازمند توانایی پرورش مهارت جدید یا شیوه‌ای برای انجام کار است. در نتیجه خلاق بودن، بدون داشتن دانش امکان‌پذیر نیست و مهارتی است که افراد از طریق آموزش به دست می‌آورند.
تنها با محیط خلاق، برنامه‌های آموزشی و روش‌های خلاقانه تدریس، می‌توانیم تفکر خلاق را از سنین پایین در کودکان تقویت کنیم.
انتظارات اشتباه والدین از بروز خلاقیت در کودکان
گاهی بسیاری از انتظارات ما از فرزندان، به جای رشد کودکان و آنچه آن‌ها می‌خواهند، ریشه در یک نیاز شخصی برآورده نشده دارد. در ادامه چند نمونه از موانع خلاقیت در کودکان را بررسی می‌کنیم:
انتظار زیاد والدین از عملکرد کودکان
این تصور اشتباهی‌ست که انتظارات زیاد باعث ایجاد انگیزه در کودک می‌شود. در این زمینه بهتر است که به فرزند خود نشان دهید به آن‌ها اعتماد دارید و آن‌ها تشویق کنید تا خودشان را باور کنند.
چرا که انگیزه درونی در بروز خلاقیت در کودکان بسیار قوی و موثر است. در این مرحله از خود بپرسید: «چرا این را برای فرزندم می‌خواهم؟» این نکته می‌تواند یک نقطه شروع عالی باشد. مثلاً اگر فرزند ما به نوشتن علاقه دارد با کلمات و ادبیات خود به او بگوییم: «به نظر می‌رسد واقعاً از نوشتن لذت می‌بری. این خیلی خوب است که بدانی در کاری مهارت داری.»
پذیرش تفاوت کودکان با والدین
کودکانی که شبیه یکی از والدین خود هستند، از جهات مهمی با هم تفاوت دارند. اگر فرزند شما همان ورزشی را انجام دهد که شما انجام می‌دادید، اغلب موقعیت‌های متفاوتی را نسبت به شما بازی می‌کند. همین موضوع هم باعث پرورش خلاقیت در کودکان خواهد شد. اگر به کودک خود روش‌ها و عملکردهای مختلف را دیکته کنیم، مانع از بروز خلاقیت در آن‌ها برای پیدا کردن روش‌های جدید می‌شویم.
تفکیک هوش و خلاقیت
آیا می‌توانید یک کیک را فقط با سه برش مستقیم، به هشت قسمت تقسیم کنید؟ مطمئناً می‌توانید. اما آیا پی بردن به چگونگی انجام آن بیشتر به هوش ما بستگی دارد یا خلاقیت ما؟ چه رابطه ای بین هوش و خلاقیت در کودکان وجود دارد؟
پاسخ‌تان به این سوال چیست؟ «چند کاربرد مختلف می‌توانید برای یک گیره در نظر بگیرید؟» این نمونه‌ای از سوالی است که تفکر واگرا می‌طلبد.
تفکر واگرا شبیه به طوفان فکری است و شامل یافتن پاسخ‌های هر چه بیشتر به یک سوال یا مشکل است. این یک رویکرد برای حل مسئله است و برای سؤالاتی مناسب است که «پاسخ واحدی» ندارند.
در مقابل، تفکر همگرا زمانی مطرح است که فرد با سؤالی مواجه می‌شود که به طور کلی یک پاسخ صحیح و راه‌حل‌های محدودی دارد. مثل تما‌م مسائل ریاضی.
وقتی با وظایف و موقعیت‌های جدید روبه‌رو می‌شویم، بر مجموعه‌ای از مهارت‌ها تکیه می‌کنیم که همان خلاقیت است. این جنبه از هوش، در توانایی ما برای تطبیق آنچه می‌آموزیم با زمینه‌های جدید نقش اساسی دارد. اختراع فن‌آوری‌ها، داروها، ابزارها، برنامه‌ها، موقعیت‌های جدید را تصور کنید. هوش خلاقانه یا تجربی به ما کمک می‌کند تا از موقعیت‌های قدیمی به موقعیت‌های جدید برسیم و محیط‌های کاملاً نو و غیرمنتظره را تصور کنیم، با آن سازگار شویم و به نتیجه برسیم.
در نتیجه می‌توان گفت خلاقیت یک نوع هوش، مثل هوش اجتماعی است که در موقعیت‌های مختلف می‌تواند برای حل مسائل و ارائه راهکارهای نو به کار گرفته شود.
اهمیت بازی در رشد خلاقیت و مهارت‌های دیگر در کودک
مهارت‌های تفکر خلاق برای دانش آموزان یکی از ضروری‌ترین مهارت‌ها برای رشد است. کودکان به دلیل کنجکاوی ذاتی که دارند، متفکرانی خلاق هستند. با تخیل و خلاقیت، کودکان می‌توانند مهارت‌های اجتماعی، جسمی، ذهنی و عاطفی خود را توسعه دهند. همچنین می‌تواند به آن‌ها کمک کند تا انتقادی فکر کنند و توانایی حل مسئله خود را بهبود بخشند.
بسیاری از مردم فکر می‌کنند که خلاقیت چیزی است که فرد با آن متولد می‌شود و نمی‌توان با تمرین به آن دست یافت. در حالی‌که این تفکر، درست نیست. چرا که راه‌های ایجاد خلاقیت در کودکان را به سادگی می‌توان از طریق بازی و تمرین اعمال کرد و آن را از سنین پایین توسعه داد.
بازی خلاق چیست؟
بازی خلاقانه به کودکان اجازه می‌دهد، کودک باشند. پس بهتر است به آن‌ها اجازه دهید که سرگرم شوند! با هنر و صنایع دستی، طراحی، نقاشی، ساخت و ساز، برش، مدل سازی یا بازی با اشیاء خانگی. یک راه ساده دیگر رشد خلاقیت کودکان در نقاشی است.
بازی خلاق راهی آسان برای مشارکت دادن کودکان است و می‌تواند تاثیر بسیار مثبتی بر رشد و تجربه روزانه کودک داشته باشد. بهترین مواد برای بازی، آن‌هایی هستند که در زندگی روزمره کاربرد دارند. به عنوان مثال پارچه، لباس، اشیاء بازیافتی یا سایر موادی از این قبیل.
بازی خلاق باعث جرقه تخیل در ذهن می‌شود. زیرا کودکان می‌توانند از آن استفاده کنند و ایده‌های خود را با هر مواد و ابزاری که در دسترس دارند، خلق کنند.
مزایای بازی خلاق چیست؟
بازی خلاق به کودکان اجازه می‌دهد تا ایده‌ها و تخیل خود را بیان کنند که بخشی جدایی‌ناپذیر از یادگیری است. همچنین می‌توانند در مورد دنیای اطراف خود بیاموزند و کشف کنند. در عین حال آن‌ها را قادر می‌سازد تا ایده‌ها، افکار و احساسات خود را به اشتراک بگذارند. این کار یک روش بسیار مفید برای یادگیری کودکان است چرا که آن‌ها به جای نشستن و گوش دادن به صورت فیزیکی با درگیر شدن و آزمایش چیزهای جدید به بهترین شکل یاد می‌گیرند.
این جمله را به‌خاطر داشته باشید که؛
کودکان در حین بازی یاد می‌گیرند. مهم‌تر از همه در بازی، کودکان یاد می‌گیرند که چگونه یاد بگیرند.
انواع راهکارهای اجرایی برای بروز خلاقیت در کودکان
برای بروز و رشد خلاقیت در کودکان راهکارهای مختلفی وجود دارد. راهکارهایی که پیچیدگی خاصی ندارند و به‌صورت روزمره می‌توانید، آن‌ها را با کودکان خود پیش ببرید.
پرورش تصویرسازی ذهنی
تصویرهای مختلف را به کودکان نشان دهیم و از آن‌ها بپرسیم که «این را برای چه استفاده کنیم؟» کودکان اولین تصاویر ذهنی خود را در مورد آن بیان می‌کنند و از آنچه در محیط اطراف خود می‌بینند، شروع به پرورش ایده می‌کنند.
بازی و نمایش
بازی نمایشی متناسب با سن کودک بیش از توانایی حل مسئله می‌تواند به تفکر خلاق‌تر منجر شود.
افزایش حس استقلال
استقلال در کودکان باید با محدودیت‌های معقولی که والدین برای آن‌ها در نظر می‌گیرند، باشد. والدین و معلمان باید کودکان را تشویق کنند که آزادانه بدون راهنمایی بزرگسالان فکر و عمل کنند اما در محدوده قوانین و با در نظر گرفتن ایمنی کودکان.
قرار گرفتن در یک جامعه متنوع
به کودکان این فرصت را بدهید که فرهنگ‌ها و روش‌های زندگی دیگر را ببینند و تجربه کنند تا به آن‌ها کمک کنید به انتخاب‌های دیگران احترام بگذارند.
جلسات طوفان فکری
با بیان آزادانه عقاید خود بدون ترس از پاسخ منفی، کودکان را تشویق کنید تا به صورت گروهی با مشکلات برخورد کنند. طوفان فکری می‌تواند بین یک کودک و یک بزرگسال یا بین دو یا چند کودک انجام شود.
ایجاد موقعیت‌های تخیلی
کودک را در زمان و مکان متفاوتی قرار دهید. به عنوان مثال، از کودک بخواهید توضیح دهد که چگونه یک غذا را بدون گاز، ظروف و غیره می‌پزد.
از کودک بخواهید یک مشکل یا رویداد را با استفاده از تصاویر به جای کلمات توصیف کند.
نقدهای صادقانه
کار دانش‌آموزان را به طور سازنده ارزیابی کنید تا بتوانند راه‌هایی برای بهبود کار خود ببینند و همچنان نسبت به خود و آنچه خلق کرده‌اند، احساس مثبت داشته باشند.
توانایی حل مساله
معلمانی که با اشتیاق کودکان را تشویق می‌کنند تا بیش از یک راه حل برای یک مشکل طراحی کنند، خلاقیت بیشتری را در حل مسئله پیدا می‌کنند.
راهکارهای افزایش خلاقیت در کودکان
برای پرورش خلاقیت کودکان، می‌توانید از راه‌های ساده و کم‌هزینه استفاده کنید که در ادامه چند مورد از آن‌ها را بیان خواهیم کرد.
۱. تشویق علایق کودکان
هنگا‌می‌که علایق کودک را تشویق و حمایت می‌کنیم، احتمالاً به فعالیت‌هایی که در آن شرکت می‌کنند، بیشتر جذب می‌شوند. شناخت علایق کودکان و تشویق آن‌ها به کشف خلاقانه می‌تواند کمک بزرگی در بهبود مهارت‌های تفکر خلاق برای دانش آموزان باشد.
۲. بازی کردن با اسباب بازی‌های آموزشی
اسباب‌بازی‌های آموزشی می‌توانند از طرق مختلف به مهارت‌های تفکر خلاق برای دانش‌آموزان کمک کنند. کودکان ذاتاً بسیار کنجکاو هستند. وقتی بتوانیم به آن‌ها کمک کنیم کنجکاوی و انرژی خود را هدایت کنند، می‌توانند خلاق‌تر باشند و راه‌های خلاقانه‌ای برای استفاده از اشیاء اطراف خود بیابند.
۳. پرسیدن سؤالاتی که باید برای پاسخ آن‌ها فکر کنند
پرسیدن سؤالات باز و قرار دادن کودکان در معرض داستان‌هایی با پایان باز، آن‌هارا وادار می‌کند تا به نتیجه‌ای فکر کنند که یک سؤال بله یا خیر ساده نمی‌تواند انجام دهد. مهارت‌های تفکر خلاق در دانش‌آموزان نیز بهبود پیدا می‌کند؛ اگر به آن‌ها فرصت داده شود تا سؤالات و داستان‌ها را آن طور که می‌خواهند تفسیر کنند.
۴. استفاده از مدل سازی خاک رس
مدل سازی خاک رس می‌تواند یکی از بهترین روش های خلاقیت در کودکان باشد. زمانی که به آن‌ها فرصت داده می‌شود تا خلاقیت خود را در یک محیط رقابتی با خمیر بازی به نمایش بگذارند. از ظرفیت خلاقانه‌ای که کودک می‌تواند در این محیط از خود نشان دهد، شگفت‌زده خواهید شد.
۵. کاوش در خارج از خانه
رفتن به پارک و بازی با دوستان در خیابان یا زمین بازی می‌تواند انگیزه خوبی برای بهبود مهارت‌های تفکر خلاق دانش آموزان باشد. هنگا‌می که آن‌ها در یک محیط رقابتی یا جدید قرار می‌گیرند، می‌توانند راه‌های خلاقانه‌ای برای رقابت و کشف چیزهای جدید بیابند.
۶. آموزش ریسک‌پذیری
بچه‌ها وقتی اشتباه می‌کنند، یاد می‌گیرند. ریسک کردن تنها زمانی امکان‌پذیر است که به آن‌ها اجازه بدهید خلاقانه با یک مشکل برخورد کنند.
۷. یادگیری یک ساز
یادگیری یک ساز موسیقی نه تنها می‌تواند خلاقیت در کودکان را بهبود بخشد، بلکه به مهارت‌های تفکر منطقی آن‌ها نیز کمک می‌کند.
۸. تشویق به داشتن اوقات فراغت
وقت گذاشتن برای خود، تکیه دادن به عقب و لذت بردن از افکاری که در ذهن جریان دارد، می‌تواند تقویت کننده بزرگی برای مهارت‌های تفکر خلاق برای دانش آموزان باشد. آموزش و راهنمایی آن‌ها برای اختصاص دادن زمانی برای خود می‌تواند در دراز مدت به آن‌ها کمک کند تا با استرس مقابله کنند.
۹. ورزش کردن
انجام یک ورزش و کسب مهارت در آن می‌تواند مهارت‌های تفکر خلاق را تقویت کند. مطالعات نشان داده است که بچه‌هایی که به طور منظم ورزش می‌کنند، توجه بیشتری داشته و ریسک‌پذیرترند، ضمن اینکه مهارت ارائه راه‌حل‌های خلاقانه را دارند.
رشد خلاقیت نیاز به تلاش دارد و این موردی‌ست که نه تنها والدین و معلمان بلکه کودکان هم لازم است، نسبت به آن آگاهی کافی داشته باشند. در واقع تفکر خلاق، یک «آهان» ساده نیست. کودکانی که می‌خواهند خلاق باشند در زمان بازی یا کار کردن روی یک پروژه باید تلاش کنند تا به نتیجه برسند. شما هم به‌عنوان والدین یا معلم بهتر است که به آن‌ها کمک کنید تا بفهمند، تعریف خلاقیت چیست و چگونه می‌توانند آن را در دنیای اطراف خود تشخیص دهند.
نکات مهم پرورش خلاقیت در کودک
- اهمیت خلاقیت در کودکان را نباید دست کم گرفت؛ چرا که فرزندان شما هرچقدر خلاق‌تر باشند، توانایی حل مساله بیشتری دارند.
- خلاقیت یک توانایی ذاتی نیست و می‌توانید آن را با روش‌های مختلفی در کودک خود تقویت کنید.
- این راهکارها اغلب ساده و کم‌هزینه هستند؛ مثل بازی، طراحی مساله، یادگیری ساز و غیره که ذهن کودکان را به چالش کشیده و به آن‌ها کمک می‌کند، تفکر خلاق را یاد بگیرند.