اختلالات وسواسی در کودکان و نوجوانان

امروزه موضوع اختلالات وسواسی در کودکان و نوجوانان به‌عنوان یک مسئله جدی در حوزه بهداشت روان مطرح است. اختلال وسواس یا OCD (Obsessive-Compulsive Disorder) از اختلالات روانی است که به‌طور گسترده بر این گروه سنی تاثیر می‌گذارد و ممکن است تأثیرات عمیق روانی و اجتماعی بر فرد داشته باشد.

اختلال وسواس در واقع احساس ناراحتی و فشار ناشی از فشارهای وسواس‌ است که فرد را مجبور به انجام عملی خاص می‌کند. افکار وسواسی، افکار مکرر و ناخواسته هستند که به طور مداوم در ذهن فرد حضور دارند و او را مجبور به اجرای رفتارهای اجباری می‌کنند.

در این مقاله به بررسی علل، علائم و راهکارهای مقابله با اختلال وسواس یا OCD در کودکان و نوجوانان خواهیم پرداخت. همچنین نکات مهمی را برای والدین و مربیان مطرح کرده و راهنمایی‌هایی جهت مدیریت این اختلال در زندگی روزمره کودکان و نوجوانان ارائه خواهیم داد.

تعریف اختلالات وسواسی؛ OCD چیست؟

اختلال وسواس فکری-عملی یا OCD، یک اختلال روانی است که با تکرار افکار وسواسی (افکار، تصویرها یا احساسات ناخواسته) و اجبارها (رفتارهای تکراری و غیرمنطقی به‌منظور کاهش استرس ناشی از وسواس) مشخص می‌شود. این اختلال می‌تواند بر بخش‌های مختلف زندگی روزمره فرد تأثیرگذار باشد و به‌شدت از طریق ذهن بر عملکرد روزانه او تأثیر بگذارد. بنابراین اختلالات وسواسی در کودکان یا به‌طور کلی در همه افراد شامل دو فاکتور فکر وسواسی و اجبار می‌شود.

افکار وسواسی چیست؟

افکار وسواسی مجموعه افکار، تصویرها یا احساسات مزاحم و ناخواسته‌ای هستند که به‌طور مداوم در ذهن فرد حضور دارند. این افکار معمولا ناراحت‌کننده و ناخواسته هستند و فرد تلاش می‌کند از آن‌ها خود را محافظت کند یا به هر نحوی از آن‌ها خلاص شود.

اجبار یا عمل اجباری در OCD

اجبارها، رفتارهایی هستند که فرد به‌صورت تکراری و بدون اراده به‌منظور کاهش استرس یا احساس ناامنی ناشی از وسواس. به انجام آن‌ها می‌پردازد. این رفتارها ممکن است باورها یا عملکردهای خاصی را شامل شوند که در نظر فرد از طریق آن‌ها به افکار وسواسی پاسخ داده می‌شود.

علاوه بر این، افکار وسواسی-رفتار اجباری ممکن است زندگی روزمره فرد را تحت‌تأثیر قرار دهد و به‌مرور زمان در کار، تحصیل یا روابط اجتماعی او مشکلاتی ایجاد کند. این اختلال معمولا در دوران کودکی یا نوجوانی آغاز می‌شود و مداومت آن ممکن است به دوران بزرگسالی هم ادامه پیدا کند.

آشنایی با اختلالات وسواسی در کودکان

وسواس در کودکان اغلب به‌شکل عملی (اجبار) به‌نمایش گذاشته می‌شود تا فکری. یکی از شایع‌ترین اظهارات وسواس عملی در کودکان حاوی حفظ قرینگی، ایجاد نظم و ترتیب یا رفتار احتکاری است.

به‌طور معمول وسواس در کودکان از سنین ۱۱ تا ۱۲ سالگی آغاز می‌شود. باید در نظر داشت وقوع آن در سنین پایین‌تر، نشان‌دهنده نقش ژنتیک است. توصیه می‌شود با مشاهده نشانه‌های این اختلال در کودکان حتما به متخصص کودک مراجعه نمایید تا در مراحل اولیه درمان شروع شود.

بر اساس تحقیقات انجام شده، پسران معمولا قبل از سن ۹ سالگی و دختران بعد از ورود به دوره بلوغ و حدود ۱۱ سالگی ممکن است با وسواس مواجه شوند.

علت شروع وسواس در کودکان چیست؟

اختلالات وسواسی در کودکان معمولا ناشی از ترس و اضطراب است. گاهی اوقات فرد در نظر خود این رفتارها را منطقی می‌داند و نمی‌فهمد که چرا این رفتارها غیرعادی شناخته می‌شوند. در اختلال وسواس فکری-عملی، کودک ممکن است به‌نوعی از رفتارهای تکراری و پیوسته خود ناخوشنود باشد. بااین‌حال، با افزایش اضطراب، کودک احساس می‌کند که با انجام این رفتارها و کارهای تکراری می‌تواند این حس ناخوشایند را مهار کند و سایر راهکارها را برای خنثی‌کردن آن نمی‌شناسد.

وسواس فکری در کودکان علاوه بر ایجاد اختلالات جدی در زندگی روزانه، بسیار ناتوان‌کننده و آزاردهنده هم هست. معمولا تشخیص وسواس در کودکان نیازمند شناخت دقیق علائم و مشاهدات مربوط به رفتارهای آنان است.

توصیه: مقاله راهکارهای مقابله با اضطراب در کودکان و نوجوانان را هم مطالعه نمایید.

علائم و نشانه‌های اختلالات وسواسی در کودکان و نوجوانان

هر کودک ممکن است علائم متنوعی را در رابطه با بیماری از خود نشان دهد. اعمال اجباری و رفتارهای تکراری اغلب به‌منظور کاهش اضطراب ناشی از وسواس انجام می‌شوند. گاهی این رفتارها به‌گونه‌ای شدید و بیش‌ازحد وقت‌گیر هستند که در فعالیت‌ها و روابط روزمره فرد هم اختلال ایجاد می‌کنند. علائم متداول در کودکان مبتلا به اختلالات وسواسی یا OCD عبارتند از:

• حساسیت و علاقه زیاد به شست‌وشو
• بارها و بارها بررسی کردن قفل بودن یا نبودن در
• افکار مربوط به خشونت یا آسیب‌رساندن به خود
• صرف مدت زمان طولانی برای شمارش و تفکر درباره اعداد و توالی‌ها
• حساسیت نسبت به نظم و تقارن اشیا
• افکار مکرر درباره اعمال جنسی توهین‌آمیز یا رفتارهای ممنوع و تابو
• تعارض با اعتقادات مذهبی شخصی و احساس آشفتگی
• توجه زیاد به جزئیات
• نگرانی بیش‌ازحد در مورد اتفاقات بد

و در کل تمام اعمالی که به‌شکل غیرعادی تکرار می‌شوند و حساسیت‌هایی که از دید دیگر افراد بیش‌ازحد تکراری هستند، می‌تواند نشانه‌ای از وجود وسواس در کودک باشد. در ادامه انواع اختلالات وسواسی در کودکان را معرفی می‌کنیم.

انواع اختلالات وسواسی در کودکان

انواع اختلالات روانشناختی ممکن است در کودکان وجود داشته باشد که متاسفانه بسیاری از والدین از آن‌ها بی‌خبر هستند؛ مانند اختلال اضطراب فراگیر در کودکان. در مورد وسواس هم بسیاری از افراد به اشتباه فرض می‌کنند که تنها به‌شکل فکری و غیرقابل کنترل اظهار می‌شود. اما انواع مختلفی از وسواس، هم فکری و هم عملی، ممکن است فرد را تحت‌تأثیر قرار دهد. در کودکان نیز وسواس فکری انواع مختلفی دارد. شایع‌ترین این وسواس‌ها در کودکان عبارتند از:

1. وسواس احتکار در کودکان:

در این مورد کودکان علاقه دارند به وسایل عجیب و غریب، مثل سنگ یا حتی یک نی، به‌شدت وابسته شوند و نگه‌داشتن این وسایل به آن‌ها احساس اطمینان می‌دهد. حتی اگر این وسایل ارزش چندانی نداشته باشند، جدا شدن از آن‌ها برای کودک مشکل است.

2. وسواس فکری – عملی:

اختلال وسواس OCD نه تنها در بزرگسالان، بلکه در حدود ۰.۲۵٪ تا ۴٪ کودکان نیز ممکن است اثرگذار باشد. این اختلال به‌طور قابل توجهی بر کارکرد روزانه کودک تأثیر می‌گذارد و نشانگر اضطراب پنهان در آنان است.

3. وسواس در لباس پوشیدن:

یکی از شایع‌ترین اختلالات وسواسی در کودکان، وسواس در پوشیدن لباس است. این کودکان تنها لباس‌هایی را می‌پذیرند که خودشان دوست دارند و در ترکیب و هماهنگ کردن لباس‌ها وسواس دارند.

4. وسواس تمیزی و آلودگی:

کودکانی با وسواس نسبت به آلودگی ممکن است به‌طور مداوم دست‌ها و وسایل خود را بشویند، حتی به‌گونه‌ای که برخی از آن‌ها به بیماری‌های پوستی دچار شوند.

5. وسواس در تقارن:

بعضی از کودکان ممکن است از عدم تقارن ناراحت و دچار اضطراب شوند. همچنین ممکن است به کارهایی مانند شمردن و منظم کردن اشیا بپردازند که معمولا این کارها نشانه وسواس فکری در کودکان هستند.

6. وسواس در تکرار کلمات:

برخی از کودکانی که دچار اختلالات وسواسی هستند، به وسواس تکرار جملات یا کلمات مبتلا می‌شوند و تکرار این موارد یا موراد مشابه به آن‌ها احساس آرامش می‌دهد.

7. وسواس غذایی:

در برخی از موارد کودکان به وسواس مرتبط با خوراکی‌ها مبتلا می‌شوند و سعی در ایجاد روش‌های خاصی برای مصرف غذا دارند.

8. وسواس نظم:

بعضی از کودکان مدام وسایل را بر اساس قوانین ذهنی خود مرتب و منظم می‌کنند و از شلوغی وسایل متنفر می‌شوند. در این موارد معمولا بزرگترها دچار اشتباه شده و این حرکت کودک را ناشی از نظم بالا می‌دانند!

9. وسواس کندن مو:

کودکان ممکن است به کندن موهای به‌خصوصی از بدن خود به‌عنوان یک رفتار در مقابل وسواس پاسخ دهند. مثلا عادت به کندن موهای ابرو ممکن است در بعضی از کودکان مشاهده شود که می‌تواند نشان از وجود اختلالات وسواسی در کودکان باشد.

10. وسواس چک‌کردن:

برخی از کودکان وسواس‌های مرتبط با بررسی و چک‌کردن (مثل بستن قفل‌ها یا بررسی زیپ کیف) دارند و این عمل را چندین بار تکرار می‌کنند.

حال که با اختلالات وسواسی در کودکان آشنا شدیم و انواع رفتارهای وسواسی را هم بررسی کردیم، در ادامه لازم است که با راهکارهای مقابله با این اختلال نیز آشنا شویم. لازم به ذکر است که راهکارهای ارائه‌شده جنبه راهنمایی دارند و در موارد شدید وسواس کودکان لازم است که به متخصص و روانشناس کودک مراجعه نمایید.

درمان اختلالات وسواسی در کودکان و نوجوانان

مسلما هر فردی که متوجه وسواس در خود یا دیگران شود، به این فکر می‌افتد که آیا درمانی نیز برای این اختلال وجود دارد یا خیر؟ این یک واقعیت است که رها شدن از اعمال و افکار مربوط به وسواس در کودکان و حتی بزرگسالان بسیار خوشایند است و زندگی عادی را دوباره به فرد هدیه می‌دهد. در این بخش ابتدا به این مورد می‌پردازیم که آیا می‌توان از وقوع این اختلال جلوگیری کرد یا خیر؟ سپس روش‌های مقابله با اختلالات وسواسی در کودکان را معرفی می‌کنیم.

آیا می‌توان از وسواس در کودکان پیشگیری کرد؟

در حال حاضر تخصصی در مورد چگونگی جلوگیری از ابتلا به اختلال وسواس فکری در کودکان و نوجوانان وجود ندارد. با این حال، اگر شما علائم وسواس را در کودک خود تشخیص دادید، می‌توانید با انجام ارزیابی سریع به او کمک کنید. درمان در ابتدای بروز علائم می‌تواند به کاهش آن‌ها و افزایش رشد طبیعی کودک کمک کند. همچنین ممکن است کیفیت زندگی او را بهبود بخشد.

روش‌های درمانی برای وسواس یا OCD در کودکان و نوجوانان

درمان وسواس در کودکان معمولا به همراه نزدیکان و تیم متخصص به عنوان یک تیم درمانی انجام می‌شود. در ادامه، روش‌های درمانی وسواس در کودکان را بررسی می‌کنیم.

1. مشاوره رفتاری-شناختی (CBT):

• تعلیم الزامات ذهنی (ERP): در این روش متخصص به کودک آموزش می‌دهد که چگونه با افکار وسواس‌آور خود مواجهه کند و از انجام اعمال الزامی پرهیز کند.
• تعلیم مهارت‌های کنترل اضطراب: در این روش کودکان آموزش می‌بینند که چگونه با احساسات اضطرابی که از وسواس ناشی می‌شود مواجهه و آن را کنترل کنند.

2. درمان دارویی:

برای برخی از کودکان ممکن است داروهای مهارکننده اضطراب یا داروهای دیگر تجویز شوند تا علائم وسواس را کاهش دهند؛ هر چند که درمان دارویی برای کودکان به‌صورت معمول در موارد مختصر مورد استفاده قرار می‌گیرد و ترجیحا با مشورت متخصص انجام می‌شود.

• مهارکننده‌های انتخابی جذب مجدد سروتونین (SSRI):

این دسته از داروها به افزایش سطح سروتونین در مغز کمک می‌کنند. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که کمبود سروتونین ممکن است به وقوع علائم شبه وسواس منجر شود.

• آنتی‌بیوتیک‌ها:

در صورت ارتباط اختلال وسواسی (OCD) با عفونت استرپتوکوکی، ممکن است کودک نیاز به مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها داشته باشد. همچنین نوجوانان مبتلا به OCD ممکن است با یک یا چند اختلال در خوردن مواجه شوند. هر اختلالی که به‌طور غیرمستقیم ناشی از وسواس باشد، ممکن است به درمان دارویی نیاز داشته باشد.

3. خانواده درمانی:

نزدیکان کودک، به‌ویژه والدین، می‌توانند نقش مهمی در درمان وسواس ایفا کنند. مشاوره خانوادگی می‌تواند برای تقویت ارتباطات خانوادگی و ارائه حمایت به کودک موثر باشد.

4. آموزش مهارت‌های مدیریت استرس:

کودکان با یادگیری مهارت‌های مدیریت استرس می‌توانند بهتر با وسواس خود مقابله کنند. این مهارت‌ها شامل تمرین تنفس عمیق، تمرینات آرامش و ترتیب زمانی برای مدیریت استرس هستند.

5. گروه‌های حمایتی:

کودکان ممکن است از شرکت در گروه‌های حمایتی با دیگر کودکانی که با مشکلات مشابه روبرو هستند، بهره‌مند شوند. این گروه‌ها فرصتی برای به اشتراک‌گذاری تجربیات و ایجاد حس همبستگی فراهم می‌کنند.

مهم است که هر درمان به صورت شخصی‌سازی شده و با توجه به نیازها و شرایط خاص هر کودک اجرا شود. همچنین، مشارکت فعال والدین در فرآیند درمان و پیگیری دقیق بعد از آن از اهمیت بالایی برخوردار است.

سخن پایانی

رابرت کینگ (Robert King, MD) روانپزشک مرکز مطالعات کودک پزشکی ییل و مدیر پزشکی برنامه اختلال تیک و اختلال وسواس اجباری، می‌گوید:

«عادات (و گاهی اوقات حتی اجبارها) طبیعی هستند. این رفتارها تنها زمانی تبدیل به اختلال می‌شوند که وسواس و اجبار باعث ناراحتی کودک و خانواده شود.»

منابع:

https://www.cdc.gov/childrensmentalhealth/ocd.html

https://www.yalemedicine.org/conditions/obsessive-compulsive-disorder-in-children