فرزند شما عاشق مدرسه است، اما نمی‌تواند در کلاس حرف بزند یا با وجود اینکه خیلی باهوش و درس‌خوان است وقتی معلم از او سوال می‌کند، جوابی نمی‌دهد؟ زمانی‌که باید با صدای بلند چیزی را بخواند، اضطراب پیدا می‌کند و نمی‌تواند کلمات را به‌درستی ادا کند. گاهی هم او برای رفتن به مدرسه بهانه‌های مختلف می‌آورد. دلیل این رفتارها را می‌دانید؟ کودک شما از چه‌چیزی هراس دارد؟
این اختلال به نام اضطراب اجتماعی کودکان شناخته می‌شود که نه‌تنها برخی از کارهای روزانه آن‌ها را مختل می‌کند بلکه امکان تجربیات جدید را از آن‌ها می‌گیرد.
در این مقاله می‌خواهیم با معرفی اختلال اضطراب اجتماعی در کودکان به علائم این رفتارها و نحوهٔ مقابله با آن بپردازیم و چند مثال کاربردی در این رابطه مطرح کنیم.
اختلال اضطراب اجتماعی کودکان چیست؟
اضطراب اجتماعی کودکان ترس شدید از قرار گرفتن در موقعیت‌های اجتماعی است. این اختلال در اصطلاح علمی و لاتین با عنوان سوشال فوبیا در کودکان شناخته می‌شود.
سوشیال فوبیا در کودکان باعث می‌شود که فرزند شما مدام نگران قضاوت شدن توسط دیگران باشد. تا جایی‌که برخی از کارهای روزانه یا شرکت در کلاس‌ها و انجام کارهای مختلف را برای او سخت و دشوار خواهد کرد. این اضطراب محدود به ترس از تعامل با دوستان نیست و در حیطه گسترده‌تری مطرح می‌شود.
اختلال اضطراب اجتماعی کودکان می‌تواند خود را به شکل اضطراب شدید در مورد برابر محرک‌های زیر نشان دهد:
- صحبت کردن در مقابل دیگران، خواندن کتاب با صدای بلند، ترس از قضاوت شدن توسط دیگران، ترس از توهین به دیگران، خجالت کشیدن و ترس از گفتگو با افراد جدید.
- کودکان مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی همچنین از حضور در موقعیت‌های اجتماعی (مثل مدرسه، گروه‌ها، بازی‌های دست‌جمعی، کلاس‌ها و حتی جمع‌های خانوادگی) نگران هستند.
والدین می‌توانند با درک درست از این اختلال، آموزش‌های لازم را به کودک خود بدهند یا از روش‌های درمان اختلال اضطراب اجتماعی در کودکان استفاده کنند.
در ادامه علائم اختلال هراس اجتماعی در کودکان را بیان خواهیم کرد. شناخت این علامت‌ها به شما کمک می‌کند تا از وضعیت فرزند خود آگاه شوید و سوشال فوبیا در کودکان را از بین ببرید.
علائم اضطراب اجتماعی کودکان
اضطراب اجتماعی در کودکان از سنین کم خود را نشان می‌دهد ولی بیشترین سنی که کودکان درگیر آن هستند ۸ تا ۱۵ سالگی است یعنی از کودکی تا نوجوانی.
ویژگی تعیین‌کنندهٔ اختلال اضطراب اجتماعی در کودک شامل ترس یا اضطراب در مورد یک یا چند موقعیت اجتماعی است که در آن ممکن است کودک یا نوجوان خود را در معرض قضاوت‌های احتمالی دیگران ببیند. به‌عنوان مثال می‌توان به اضطراب از تعاملات اجتماعی، صحبت کردن در مقابل جمع و مشاهده شدن توسط دیگران اشاره کرد.
علائم اضطراب اجتماعی کودکان در سه شکل کلی خود را نشان می‌دهد:
- رفتاری (امتناع از رفتن به مدرسه، اجتناب از شرکت در فعالیت‌ها جدید، درخواست از والدین برای اینکه همیشه کنارشان باشند، نرفتن به جشن یا مهمانی، جواب ندادن به معلم در کلاس، گریه کردن یا خشمگین شدن، امتناع از بازی بدون حضور والدین، تماس چشمی کم)
- هیجانی (اضطراب، نگرانی، ترس، خجالت، شرمنده، درماندگی، غمگینی، خشم)
- فیزیکی و جسمی (معده درد، تعریق، تکان دادن دست و پا، تنش عضلانی، تپش قلب)
توجه داشته باشید که کودکان کوچک ممکن است قادر به تشخیص افکار اضطرابی مانند موارد زیر نباشند اما احساس اضطراب کنند:
- من حتما یک چیز احمقانه می‌گم
- آن‌ها مرا دوست نخواهند داشت
- من آدم خنگ و احمقی هستم
- حتما همه می‌فهمند که من اضطراب دارم
تفاوت اضطراب اجتماعی کودکان و خجالتی بودن آن‌ها
بچه‌های خجالتی در ملاقات با افراد جدید مشکل دارند. خجالتی بودن آن‌ها، بیشتر هنگام صحبت با یک فرد غریبه بروز پیدا می‌کند.
مثلاً ممکن است برای شروع مکالمه یا پاسخ دادن به سلام، مشکل داشته باشند. با این حال، پس از وقت گذراندن با فرد جدید، خجالت آن‌ها از بین می‌رود و می‌توانند ارتباط برقرار کنند. در واقع مشکلات کودکان خجالتی معمولاً خفیف و زودگذر است. به‌مرور زمان از بین خواهد رفت.
اما کودکانی که دارای اضطراب اجتماعی هستند از قضاوت دیگران می‌ترسند. آن‌ها نگران این هستند که در مقابل دوستان، معلمان و حتی غریبه‌ها شرمنده شوند یا اشتباه کنند. از آنجایی که کودکان مضطرب اجتماعی از قضاوت می‌ترسند، برای صحبت با دوستان یا ملاقات با افراد جدید مشکل دارند.
همچنین شرکت در فعالیت‌های گروهی برای آن‌ها سخت است. اضطراب اجتماعی نه تنها در دایره دوستی بلکه در هر فعالیتی‌ست که شامل با گروهی از افراد در ارتباط باشند.
چند مثال کاربردی از اضطراب اجتماعی در کودکان
گاهی اضطراب اجتماعی در کودکان نشانه‌های واضحی دارد که تا اینجا در مورد آن توضیح دادیم. در عین حال گاهی این علائم مشخص نیستند و کودکان احساسات خود را به‌سادگی بیان نمی‌کنند. در ادامه چند مثال کاربردی از نحوه ابراز اضطراب اجتماعی را بیان خواهیم کرد.
- فرزندتان به‌شدت نگران این است که دیگران چه فکری درباره او می‌کنند. کودک احساس می‌کند همه نگاه‌ها به او دوخته شده است. افکارش به‌سمت بدترین سناریوها می‌روند و تصور می‌کند که دیگران از نحوهٔ لباس پوشیدن، آنچه که می‌گوید یا رفتار او انتقاد می‌کنند.
- فرزند شما به‌دلیل اینکه در معرض توجه قرار می‌گیرد زنگ ورزش یا هنگام بازی به جمع‌های مختلف نمی‌پیوندد. گرچه عاشق ورزش یا بازی‌های گروهی باشد. فرزند شما دوست دارد بدون اینکه کسی به او نگاه کند، وارد بازی شود.
- وقتی به رستوران می‌روید و از کودک خود می‌خواهید غذا سفارش دهد، این کار برای او سخت است و بهانه می‌آورد. یا هنگامی که تلفن زنگ می‌زند از جواب دادن به آن طفره می‌رود.
- زمانی که کودک شما به جشن تولد دوستش دعوت می‌شود، عصبانی می‌شود و دوست ندارد در جشن او شرکت کند. برای او سخت است که دلیل آن را بیان کند، اما از رفتن می‌ترسد و بهانه‌هایی مثل سردرد یا دل‌درد می‌آورد. حتی ممکن است از شب قبل حال جسمی او به‌هم بریزد.
علت‌های اضطراب اجتماعی کودکان
برخی از عواملی که می‌توانند باعث اختلال اضطراب اجتماعی شوند عبارتند از:
- سابقه خانوادگی: اگر کودکی سوشال فوبیا داشته باشد، یکی از اولین عواملی که بررسی خواهد شد، این است که آیا اختلالات اضطرابی در خانواده وجود دارد یا خیر. اما هر هراس اجتماعی ریشه ژنتیکی و خانوادگی ندارد.
- تجارب گذشته: تجارب اولیهٔ دوران کودکی و محیط‌هایی که کودک در آن قرار می‌گیرد هم یک دلیل دیگر برای بروز اختلال اضطراب اجتماعی کودکان است. مثلاً ممکن است کودک در کلاس تحقیر شده باشد.
- رفتارهای دوران کودکی: کودکانی که بیش از حد خجالتی هستند، ممکن است در نوجوانی اضطراب اجتماعی شدیدی را تجربه کنند.
روش‌های مقابله با اضطراب اجتماعی کودکان
در صورتی‌که نشانه‌های اختلال هراس اجتماعی کودکان را فرزند خود مشاهده کردید، می‌توانید از روش‌های مختلفی برای حل این مشکل استفاده کنید.
مقابله با اضطراب در خانه
کودک خود را برای موقعیت‌هایی که باعث ایجاد احساس نگرانی یا اضطراب در او می‌شود، آماده کنید. با فرزندتان «تفکر کارآگاهی» را تمرین کنید. برای مثال، کودک شما ممکن است فکر کند که اگر در کلاس به سوالی پاسخ دهد، همه به او می‌خندند. از فرزندتان بپرسید: «از کجا می‌دانی که بقیه به تو می‌خندند؟»
حالا برای او مثال بزنید و از موقعیت‌هایی اجتماعی که احساس اضطراب کرده‌اید و نحوهٔ مواجهه با ترس‌های خود بگویید. این کار به کودک شما کمک می‌کند تا بفهمد که صحبت کردن در مورد اضطراب اشکالی ندارد. آن‌ها همچنین احساس خواهند کرد که شما درکشان می‌کنید.
مقابله با اضطراب در مدرسه
برای مقابله با اضطراب اجتماعی کودکان در مدرسه، او را تشویق کنید تا کم‌کم در بازی‌های گروهی شرکت کند، ابتدا جلوی یک تا دو نفر و بعد در جمع‌های گسترده‌تر نمایش بازی کند یا از روی کتاب بلند بخواند. اجتناب از موقعیت‌های اجتماعی می‌تواند این موضوع را در کودک تشدید کند.
اگر کودک شما نسبت به موقعیتی واکنش اضطراب‌آور نشان می‌دهد، نگران نباشید. بار دیگر با آمادگی بیشتر دوباره امتحان کنید. در عین حال فرزندتان را مجبور به انجام کاری نکنید. همچنین او را به خاطر «شکست» تنبیه یا سرزنش نکنید.
در این موقعیت‌ها هیچ‌گاه به جای فرزندتان صحبت نکنید. اضطراب اجتماعی کودک خود را با مربیان پیش‌دبستانی، مهدکودک یا مدرسه کودک در میان بگذارید. همچنین به آن‌ها بگویید که از چه روش‌هایی برای رفع اضطراب استفاده می‌کنید.
مقابله با اضطراب با صحبت کردن
ترس از ضایع شدن در کودکان یکی دیگر از نشانه‌های اضطراب اجتماعی است. اگر فرزندتان با وجود اینکه اضطراب دارد ولی کاری انجام می‌دهد؛ مثل صحبت کردن با تلفن، شجاعت او را تحسین کنید. به فرزندتان بگویید: «من به تو افتخار می‌کنم که تمام تلاشت را می‌کنی». اگر افراد دیگری در اطراف شما هستند، کودک خود را آرام تحسین کنید ولی وقتی تنها هستید با صدای بلند او را تشویق کنید. این کار به تقویت عزت نفس فرزند شما کمک می‌کند.
انتقاد کردن از فرزندتان یا منفی‌نگری نسبت به مشکلات او در موقعیت‌های اجتماعی را فراموش کنید. همچنین برچسب «خجالتی» به کودک نزنید.
درمان اضطراب اجتماعی کودکان
کودکان ممکن است در کنار سایر همسالان یا بزرگسالان احساس کنند که ممکن است، اوضاع «بد» پیش برود. آن‌ها گاهی بیش از حد نگران این هستند که دیگران به آن‌ها نگاه کنند یا پشت سرشان حرف بزنند.
نوجوانان نسبت به افکارشان بیشتر آگاه هستند و ممکن است افکار منفی خشن در مورد خود داشته باشند. آن‌ها معمولاً در حال زمزمه کردن یا اجتناب از تماس چشمی هستند. این نوجوانان به‌طور کامل در کلاس یا در پروژه‌های گروهی و شفاهی شرکت نمی‌کنند. رفتاری که گاهی باعث ترک تحصیل در آن‌ها می‌شود.
در ادامه چند روش و راهکار برای درمان اضطراب اجتماعی در نوجوانان و کودکان را بیان خواهیم کرد.
رویکرد پله‌پله
این تکنیک، گام اولیه برای مقابله با اضطراب اجتماعی‌ست که می‌توانید با تمرین‌های کوچک، قبل از اینکه کودک شما با یک موقعیت اضطراب‌آور مواجه شود، شروع کنید.
به‌عنوان مثال، اگر فرزند شما در صحبت کردن با افراد جدید مشکل دارد، می‌تواند با گفتن «خداحافظ» به دوستی که چند بار ملاقات کرده است، شروع کند. یا به‌شخصی که تازه او را ملاقات کرده «سلام» کند تا باب صحبت را با او باز کند.
ارتباط دوستانه با کودک
سعی کنید با فرزندتان حرف بزنید و موقعیت‌هایی که ممکن است با آن مواجه شود را برای او شبیه‌سازی کنید و روی موفقیت‌هایی احتمالی مانور بدهید تا حس ترس را به موفقیت تبدیل کنید.
همدلی و درک شما از موقعیت باعث می‌شود که کودک احساس کند متوجه احساس او هستید. در نتیجه احساس آرامش بیشتری خواهد داشت. نشان دادن همدلی در مورد احساسات کودک به آن‌ها کمک می‌کند تا با شما ارتباط برقرار کنند، زیرا می‌فهمند که شما احساسشان را درک می‌کنید.
توضیح اضطراب اجتماعی برای کودک
با آن‌ها در مورد دلیل اضطراب صحبت کنید. بگویید که مغز ما طوری برنامه‌ریزی شده که با اضطراب خودمان را از خطر دور نگه داریم و با سرعت بالا عمل کنیم. مثلاً یک انسان اولیه اگر اضطراب نداشت، شیر درنده او را می‌خورد.
ولی حالا ما در محیطی زندگی نمی‌کنیم که عوامل استرس‌زای فوری مثل شیرها منتظر خوردن ما باشند. حالا همه‌چیز در اطراف ما بلندمدت است مثل بازی فردای فوتبال. بنابراین زمان کافی برای نگرانی و راه‌حل پیدا کردن داریم.
یکی از راه‌های کلیدی برای غلبه بر اضطراب اجتماعی کودکان این است که خودتان این فرآیند را انجام دهید:
- وقتی در مورد چیزی اضطراب دارید، در مورد آن صحبت کنید. (حتی جلوی فرزندانتان)
- راه‌حل‌هایی که به شما کمک می‌کند را مطرح کنید.
- به آن‌ها بگویید که چگونه پیش رفت. (به‌خصوص اگر خوب پیش رفته باشد)
آماده‌سازی کودک
اگر می‌دانید موقعیتی در راه است که می‌تواند باعث اضطراب اجتماعی کودک شما شود، تا آنجا که ممکن است او را آماده کنید. جزئیات آنچه اتفاق می‌افتد، اینکه چه زمانی‌ست، مردم چگونه ممکن است واکنش نشان دهند و آنچه شما در این موقعیت انجام خواهید داد را به او بگویید.
تا آنجا که ممکن است به آن‌ها اطلاعات بدهید تا شرایط آشنا باشد. با این حال، گفتن به‌تنهایی کافی نیست. می‌توانید برای آن‌ها کتاب مرتبط بخوانید، یک نمایش اجرا کنید یا تصاویری که به مراسم یا موقعیت خاص مربوط هستند به آن‌ها نشان دهید.
تمرکز بر پیشرفت به جای نتیجه
اضطراب اجتماعی کودکان با کمال‌گرایی ارتباط مستقیم دارد. ترس از شکست، ترس از بد به‌نظر رسیدن در مقابل دوستان یا ترس از نرسیدن به هدف، همگی باعث بروز اضطراب در کودک می‌شود.
به فرزندتان کمک کنید تا به‌جای هدف، روی فرآیند تمرکز کند. به آن‌ها بگویید مثلاً ورزش کردن چقدر سرگرم کننده است یا اینکه چقدر دوست دارید آن‌ها را در حال تمرین موسیقی ببینید.
این کار، تمرین بسیار خوبی برای این است که کودک یاد بگیرد اشتباهات بخشی از فرآیند کار هستند. اشتباهات خود را به آن‌ها نشان دهید و بگویید که بیشتر از نتیجه از تجربیات خود یاد گرفته‌اید. قدرت «هنوز» را به آن‌ها یادآوری کنید؛ اینکه شما هنوز موسیقی بلد نیستید اما می‌توانید یاد بگیرید.
آموزش تکنیک‌های مقابله با اضطراب
چند تکنیک را به فرزندتان یاد دهید تا در شرایط مختلف از آن استفاده کنند.
تنفس آرام
این تکنیک به کند کردن سیستم عصبی سمپاتیک او کمک می‌کند و به بدن او سیگنال می‌دهد که نیازی به واکنش سخت ندارد. می‌توانید از کودک خود بخواهید که به آرامی شکم خود را با هوا پر کند سپس به آرامی و عمیق نفس بکشد.
تکنیک 5-4-3-2-1
این تکنیک به کودکان کمک می‌کند تا با محیط اطراف خود در تماس باشند. برای انجام این کار، به کودک خود کمک کنید تا چند کار را انجام دهد. مثلاً:
5) چیزی که می‌بینند را با صدای بلند بگویند. مثل: «من یک گربه می بینم.» یا «من یک چراغ می‌بینم.»
4) چیزی که احساس می‌کنند را با صدای بلند بگویند. مثل «من جوراب‌هایم را حس می‌کنم.» یا «من باد را احساس می‌کنم.»
3) چیزی که می شنوند را با صدای بلند بگویند. مثل «من صدای ماشین را می‌شنوم.» یا «من صدای خواهرم را می‌شنوم.»
2) چیزی که بو دارند را با صدای بلند بگویند. «من بوی عطر مامان را حس می‌کنم.» یا «من بوی این گل را حس می‌کنم.»
1) چیزی که آن‌ها می‌توانند مزه کنند را بلند بگویند. «من طعم ناهارم را می‌چشم.»
این تمرین می تواند به کودکان کمک کند تا خود بیشتر احساس کنند و همچنین می‌تواند از زیاد شدن افکار مضطرب در ذهن آن‌ها جلوگیری کند.
ابزارهای لمسی
دادن وسایلی مثل خمیر بازی که دست و ذهن کودکان را درگیر کند، می‌تواند به آرام شدن افکار مضطرب آن‌ها کمک زیادی کند. همچنین می‌توانید وسایل کوچک را در اتاق پنهان کنید و از بچه‌ها بخواهید آن‌ها را پیدا کنند.
این روش‌ها به شما کمک می‌کند که بتوانید اضطراب اجتماعی کودکان را به حداقل برسانید. در عین حال اگر فرزند شما حجم بالایی از اضطراب را تجربه می‌کند، می‌توانید از روانشناس کودک کمک بگیرید.
سخن پایانی
- اضطراب اجتماعی کودکان یک نوع هراس از مواجه با موقعیت‌های مختلف مثل شرکت در بازی‌های گروهی، حرف زدن در جمع، خواندن از روی کتاب با صدای بلند و غیره است.
- کودکان مبتلا به هراس اجتماعی مدام ترس از قضاوت شدن دارند و تصور می‌کنند همهٔ نگاه‌ها به آن‌ها دوخته شده است.
- سوشیال فوبیا یا همان هراس اجتماعی علاوه‌بر کودکان در نوجوانان هم شایع است و باعث افت تحصیلی آن‌ها و ترس از شرکت در گروه همسالان یا سایر فعالیت‌های اجتماعی می‌شود.
- اضطراب اجتماعی می‌تواند به‌شکل‌های مختلفی خود را نشان دهد ولی اگر به‌عنوان والدین نسبت به رفتارهای کودک خود حساسیت داشته باشید، می‌توانید با تکنیک‌های ساده‌ای سوشال فوبیا در کودکان را از بین ببرید.