رشد کودک مراحل پیچیده‌ای دارد که با سرعت زیادی اتفاق می‌افتد. کودکان زیر ۶ سال نه تنها دنیا را از زاویه دیگری می‌بینند بلکه همه چیز برای آن‌ها جدید است و مدام مشغول کشف و شهود هستند. اما نکته اصلی اینجاست که؛
فقط بخشی از مراحل رشد به‌صورت طبیعی شکل می‌گیرد. در نتیجه برای تحولات پیچیدهٔ شناختی و ارتباطی نیاز به کمک والدین دارند. کودکان حتی برای رشد جسمی هم باید مهارت‌هایی را تمرین کنند. سبک زندگی ساکن و بدون تحرک این روزها باعث مشکلات زیادی در زمینه رشد کودکان خواهد شد که بزرگسالی آن‌ها را هم تحت تاثیر قرار می‌دهد.
تجربیات کودکان در پنج سال اول زندگی تأثیر قابل توجهی بر نتایج رشد آن‌ها در آینده دارد. در نتیجه، برای والدین و کسانی که با کودکان کار می‌کنند این نکته ضروری‌ست که بفهمند دقیقاً در مراحل اولیه رشد چه اتفاقی می‌افتد. درکی که به والدین و مربیان این امکان را می‌دهد تا نیازهای کودک را به طور موثر برآورده کنند. همچنین مهارت‌های مختلف را در کودکان ارتقا دهند.
در این مقاله با معرفی مراحل رشد کودکان زیر ۶ سال و اهمیت آن، به نحوه برخورد با این کودکان اشاره می‌کنیم. همچنین مشکلات رایج والدین با کودکان قبل از مدرسه را بیان خواهیم کرد. در نهایت هم چند نمونه از مشکلاتی که نیاز به مراجعه به روانشناس کودک دارند را مطرح می‌کنیم.
تقسیم‌بندی‌های علمی مراحل رشد در کودکان زیر ۶ سال
رشد کودکان زیر ۶ سال پایهٔ اولیه برای یادگیری، شکل‌گیری رفتار و سلامت روان و جسم کودک است. تجربیات اولیهٔ دوران کودکی، مغز و ظرفیت کودک را برای یادگیری، توسعهٔ مهارت‌های اجتماعی و مدیریت چالش‌ها و عوامل استرس‌زای روزانه شکل می‌دهد. رشد عاطفی، اجتماعی و جسمی کودکان خردسال بر رفتار، مهارت‌های اجتماعی، آمادگی رفتن به مدرسه و رشد کلی کودک تاثیر مستقیمی دارد. همچنین بر عاداتی که تا بزرگسالی شکل می‌گیرد. اثرگذار است.
۵ مرحله رشد کودک چیست و چگونه می‌توانید از به رشد کودک خود کمک کنید؟
رشد کودک را می‌توان به پنج مرحله تقسیم کرد:
- نوزاد (۰ تا ۳ ماه)
- نوزاد (۳ تا ۱۲ ماه)
- کودک نوپا (۱ تا ۳ سال)
- پیش‌دبستانی (۳ تا ۵ سال)
- مدرسه (۵ تا ۶ سال)
در هر یک از این مراحل، کودکان زیر ۶ سال به نقاط عطف مختلفی می‌رسند که به‌عنوان «ویژگی‌های یک مرحله» شناخته می‌شود. هر مرحله از رشد شامل پیشرفت در چهار حوزهٔ مختلف است. این حوزه‌ها به یکدیگر وابسته هستند و کودک بدون پیشرفت در یک زمینه قادر به رشد در حوزهٔ دیگر نیست. اما این نکته را هم به یاد داشته باشید که فرزند شما با سرعت خودش رشد خواهد کرد!
انواع حوزه‌های رشد کودکان زیر ۶ سال
در هر مرحله از رشد، کودکان در چهار حوزهٔ اصلی مهارت کسب می‌کنند. این حوزه‌ها عبارتند از:
۱. رشد ارتباطی
یکی از مراحل رشد کودکان، برقراری ارتباط موثر با اعضای خانواده، مربیان و سایر کودکان و بزرگسالان است.
ارتباط، اولین مرحله‌ای است که در پنج مراحل رشد کودک ایجاد می‌شود و با رشد کودک به مهارت‌های ارتباط کلامی، پیشرفت می‌کند.
رشد ارتباطی می‌تواند برای نوزاد کمی سخت باشد و خطاهای جالبی را در آن ببینید. برای مثال، وقتی کودک یاد می‌گیرد که یک جسم گرد، یک «توپ» است، باید بفهمد که آیا به هر چیزی که گرد باشد هم توپ گفته می‌شود یا خیر. آیا ماه یک توپ است و چرا نه؟ درک اینکه چه چیزی یک کلمه را از کلمه دیگر جدا می‌کند برای کودکان نیاز به زمان دارد.
۲. رشد جسمی
بدن در طول زمان، مهارت و عملکردهای خود را افزایش می‌دهد. این بخش از رشد شامل رشد حرکتی اندام‌های بزرگ (یادگیری استفاده از عضلات بزرگ مانند دست‌ها و پاها) و رشد حرکتی اندام‌های کوچک (یادگیری استفاده از عضلات برای انجام حرکات دقیق مانند دست‌ها و انگشتان) است.
رشد حرکتی اندام‌های بزرگ به کودک شما اجازه می‌دهد تا بتواند با تعادل و هماهنگی به‌سادگی و با اعتماد به نفس حرکت کند.
رشد حرکتی اندام‌های بزرگ کودکان از اولین تلاش‌های یک نوزاد برای رسیدن به یک مادر، از طریق راه رفتن کودک نوپا آغاز می‌شود تا اینکه در مراحل بعدی به بازی کردن، پریدن، لگد زدن، بالا رفتن و ورزش کردن می‌رسد!
۳. رشد اجتماعی عاطفی
رشد اجتماعی و عاطفی به کودکان کمک می‌کند تا بفهمند که چه کسانی هستند، چه احساسی دارند و چگونه با دیگران تعامل داشته باشند.
سلامت اجتماعی و عاطفی کودکان زیر ۶ سال در ایجاد روابط مثبت و مدیریت و ابراز احساسات آن‌ها کمک زیادی می‌کند. در این زمینه می‌توانید احساسات مختلف و نحوه ابراز آن‌ها را به کودکان آموزش دهید.
۴. رشد شناختی
رشد شناختی در کودکان شامل تمام فرایندهایی است که کودکان چگونه فکر می‌کنند و درک آن‌ها از جهان و اشیای اطرافشان چگونه است.
«فرایندهای شناختی» عملکردهای سطح بالاتر مغز، از جمله تفکر، دانستن، به خاطر سپردن، قضاوت و حل مسئله هستند. همان طور که کودکان رشد می‌کنند، درک خود از جهان را افزايش می‌دهند، حافظه خود را بهبود می‌بخشند، تمرکز بهتری به دست می‌آورند و مهارت‌های حل مسئله خود را ارتقا می‌دهند.
اهمیت رشد کودک برای کودکان زیر ۶ سال
رشد کودک در ۵ سال اول بسیار حیاتی است؛ چرا که پایه و اساس سایر مراحل رشدی در زندگی آن‌ها به‌شمار می‌رود. مغز در طول پنج سال اول در بهترین حالت خود قرار دارد که منجر به تجربیات اولیه رشد می‌شود و تأثیر زیادی بر توسعه ارتباطات عصبی دارد.
رشد اولیهٔ کودک تأثیر مستقیمی بر رفتار، مهارت‌های اجتماعی، واکنش‌های عاطفی، توانایی برقراری روابط نزدیک، آمادگی مدرسه و سطح موفقیت، حتی در بزرگسالی دارد.
در نتیجه برای والدین و مربیان کودک، حمایت و تشویق در زمینه‌های مختلف بسیار مهم است. اگر والدین یا مربی کودک در حوزه‌های رشدی، با او تمرین کنند و آموزش‌های لازم را به کودک بدهند، رشد همه‌جانبه‌ای در کودک اتفاق می‌فتد.
به‌عنوان مثال در زمینهٔ رشد شناختی، کودکان فقط در صورتی می‌توانند نام رنگ‌ها یا حیوانات مختلف را یاد بگیرند که قبلاً به آن‌ها آموزش داده باشید. همچنین مهارت‌های کلامی و رشد ارتباطی آن‌ها زمانی شکل می‌گیرد که با آن‌ها به‌صورت مداوم صحبت کنید تا کلمه‌های جدید یاد بگیرند.
تحقیقات نشان داده که بین سرعت رشد واژگان کودک و میزان صحبت مادر با او در سال اول، ارتباط مستقیمی وجود دارد. همچنین رفتارهای درست را باید در سال‌های اولیه آموزش دهید تا کودک نسبت به این رفتارها درک درستی داشته باشد.
چالش‌ها و مشکلات والدین در کودکان زیر ۶ سال
در سال‌های اخیر بیشتر والدین شاغل هستند و زمان کمتر و چالش‌های زیادی برای رشد فرزندان خود دارند. این موارد برای کودکان زیر ۶ سال که مهم‌ترین مراحل رشد خود را تجربه می‌کنند، چالش بیشتری دارد. در ادامه چند مشکل رایج در مورد این والدین را بیان خواهیم کرد:
۱. کمبود وقت
یکی از بزرگترین چالش‌هایی که امروزه والدین با آن مواجه هستند کمبود وقت است. در یک روز، والدین (مخصوصاً مادران) باید وظایف زیادی را انجام دهند. مدیریت کارهای اداری، انجام کارهای خانه و مراقبت از بچه‌ها بسیار زمان‌بر است.
با وجود این مشکلات بیشتر والدین نه تنها در سنین بالا ازدواج می‌کنند بلکه دیرتر بچه‌دار می‌شوند و معمولاً یک فرزند دارند. تمامی این موارد بر وقت گذاشتن کافی با کودک تاثیرگذار است.
۲. عدم تعادل بین کار و زندگی
با وجود افزایش امکانات و آسایش بیشتر میزان تفریح و وقت گذاشتن خانواده‌ها در کنار یکدیگر کمتر شده است. کودکان زیر ۶ سال که بیشترین نیاز را به والدین خود دارند ولی با داشتن امکانات کافی، کمتر با والدین خود وقت می‌گذارند.
۳. استفاده بیش از حد از ابزارهای دیجیتالی
در حال حاضر کمتر کودکی است که از همان سنین اولیه در طول روز کارتون نگاه نکند یا سراغ بازی‌های دیجیتالی نرود.
این در حالی‌ست که بخش زیادی از مهارت‌های رشدی در کودکان زیر ۶ سال در بازی‌های کودکی و با سایر کودکان تکامل پیدا می‌کند. ضمن اینکه نگاه کردن مداوم صفحه نمایش، باعث مشکلات بینایی در کودکان می‌شود. دور نگه داشتن بچه ها از ابزارهای دیجیتالی یکی از چالش‌های والدین است. آن‌ها باید تلاش کنند تا کودکان را در محیط‌های گروهی و بازی‌های فیزیکی قرار دهند.
۴. رفتارهای پرخاش‌گرانه
تعداد زیادی از کارتون‌ها و فیلم‌های کودکان سبک اکشن و با خشونت زیاد است. عاملی که باعث می‌شود کودکان از همان ابتدا در معرض استرس، منفی گرایی و پرخاشگری قرار گیرند.
نتیجهٔ آن را هم می‌توانید در رفتار کودکان ببینید. برای مثال وقتی از آن‌ها می‌خواهید کاری را انجام دهند که دوست ندارند، بد رفتاری می‌کنند، عصبانی می‌شوند یا اشیای مختلف را پرت می‌کنند.
۵. محافظت از کودکان در برابر کودک آزاری
تغییر سبک زندگی، کودکان و والدین آن‌ها را در معرض چالش‌های متفاوتی قرار داده است.
والدین باید بیشتر نسبت به شرایط فرزند خود آگاه باشند. کودکان باید در هر مرحله محافظت شوند و مورد نظارت قرار گیرند. حتی زمانی که بچه‌ها بازی می‌کنند، والدین باید نسبت به رفتارهای آن‌ها و بازی‌هایی که انجام می‌دهند، حساس باشند.
نحوهٔ برخورد با کودکان زیر ۶ سال
برای رشد کودکان در سنین مختلف می‌توانید کارهای ساده‌ای را در خانه انجام دهید. در عین حال برای کودکان زیر ۶ سال بهتر است از کلاس‌های آموزشی در مهدکودک‌ها استفاده کنید و گاهی آن‌ها را در فعالیت‌های گروهی مشارکت دهید.
چند فعالیت ساده برای رشد کودکان عبارت‌اند از:
انجام فعالیت بدنی
ورزش‌های مختلف را با توجه به سن کودک انجام دهید. از نرمش‌های آرام صبح‌گاهی تا بازی با توپ یا دوچرخه‌سواری و دویدن. فعالیت‌های تفریحی با کودک خود انجام دهید این بازی‌ها را در گروه‌های دوستانه کودکان طراحی کنید. فعالیت‌های بدنی علاوه‌بر رشد مهارت‌های حرکتی در رشد شناختی نیز موثر است و کودکان به نوبت بازی کردن، همکاری با هم، مذاکره و ورزش کردن را یاد می‌گیرند.
مشارکت در کارهای ساده خانه
انجام برخی امور ساده در خانه مثل چیدن میز یا کمک برای تا کردن لباس‌های شسته شده، مهارت‌های حرکتی و تفکر را در کودکان تقویت می‌کند. در عین حال همکاری و مسئولیت پذیری را به آن‌ها آموزش می‌دهد. مهارت‌هایی که برای آمادگی ورود به مدرسه هم ضروری هستند.
انجام بازی‌های گروهی
هر روز زمانی را به بازی اختصاص دهید. بازی‌ها می‌تواند شامل بازی در فضای باز، فعالیت‌های خلاقانه، بازی فکری، بازی فیزیکی و غیره باشد.
این نکته برای کودک بسیار مهم است که برای او وقت می‌گذارید و شاید نوع بازی در این شرایط اهمیت کمتری برای آن‌ها داشته باشد.
بنابراین، هر روز با کودک خود بازی کنید، حتی اگر فقط ۱۰ دقیقه باشد. بازی با هم به شما این فرصت را می‌دهد که وارد دنیای کودک خود شوید و افکار و احساسات او را بدانید. همچنین به فرزندتان نشان می‌دهد که به او اهمیت می‌دهید و می‌خواهید زمانی را با هم بگذرانید.
با فرزندتان کتاب بخوانید. خواندن برای رشد مهارت کلامی در کودکان زیر ۶ سال بسیار مهم است. همچنین می‌توانید فعالیت‌های کلامی مانند قصه‌گویی را امتحان کنید.
شبیه‌سازی کلاس درس
به فرزندتان وظایف کوچکی بدهید که نیاز به توجه دارند و فرزند شما باید طبق دستورالعمل خاصی آن را انجام دهد. در مورد حیوان یا ورزش مورد علاقه فرزندتان صحبت کنید و او را تشویق کنید که گوش کند، پاسخ دهد و سؤال کند. همه این‌ها به کودک شما کمک می کند تا برای مدرسه آماده شود.
حرف زدن در مورد احساسات
به کودک خود کمک کنید تا بفهمد چرا چیزی احساس می‌کند. به او کمک کنید تا احساسات مختلف را بشناسد و کلماتی را برای این احساسات بیان کند. این کار به کودک شما کمک می‌کند تا راحت‌تر دوست پیدا کند و احساس همدلی را یاد بگیرد.
مراجعه به کلینیک روانشناسی برای کودکان زیر ۶ سال
بخشی از رشد کودک به‌صورت طبیعی اتفاق می‌افتد اما بخش‌هایی از آن نیاز به آموزش، توجه و تمرین دارد. به همین دلیل توصیه می‌شود به‌عنوان والدین شناخت کافی از مراحل رشد داشته باشید تا علاوه‌بر آموزش و تمرین بتوانید آسیب‌های رشدی در آن‌ها را متوجه شوید.
این نکته را هم به‌خاطر داشته باشید که مراحل رشد کودکان زیر ۶ سال در همه آن‌ها یکسان نیست و ممکن است هر مرحله از لحاظ زمانی دیرتر یا زودتر شکل بگیرد.
یک راه مناسب برای رشد مهارت‌های مختلف کودک این است که در سنین مختلف از تولد تا پیش از مدرسه، با یک روانشناس کودک در ارتباط باشید.
در عین حال اگر فرزندتان در ۵ تا ۶ سالگی به یکی از مشکلات زیر را تجربه می‌کند، می‌توانید از یک روانشناس به‌صورت جدی کمک بگیرید.
مشکلات حوزه ارتباطی
- درک عبارت‌ها برای کودک دشوار است یا با جملات کامل صحبت نمی‌کند
- نمی‌تواند دستورالعمل‌های پیچیده و چند مرحله‌ای مانند “توپ فوتبال را کنار بگذار، دست‌های خود را بشور و برای شام بنشین” را درک کند.
- هیچ علاقه‌ای به حروف نشان نمی‌دهد یا سعی نمی‌کند نام خود را بنویسد.
مشکلات حوزه رفتاری
- هر زمانی که به هدف خود نمی‌رسد، عصبانی می‌شود.
- احساس همدلی نشان نمی‌دهد. برای مثال، سعی نمی‌کند به دیگرانی که آسیب‌دیده یا ناراحت هستند، دلداری دهد.
- بسیار گوشه گیر، نگران یا افسرده است یا هنگام جدایی از شما بسیار ناراحت می‌شود.
- با دیگران تعامل خوبی ندارد. برای مثال، پرخاشگر است یا علاقه‌ای به تعامل با سایر کودکان یا بزرگسالان نشان نمی‌دهد.
سخن پایانی
- کودکان مهم‌ترین بخش رشد خود از زمان تولد تا بزرگسالی را در ۵ سال اول زندگی تجربه می‌کنند.
- دوره‌ای که اگر والدین و مربیان کودک از آن شناخت کافی داشته باشند در تکامل مراحل رشد تاثیر به‌سزایی خواهند داشت.
- این در حالی‌ست که درصد کمی از والدین نسبت به این موضوع آگاه هستند و پس از ۵ سالگی و زمانی که کودکان آماده ورود به مدرسه می‌شوند، معلمان هم این نکته را نادیده می‌گیرند.
- این عدم آگاهی در هر دو بخش می‌تواند بهترین محیط برای رشد کودکان زیر ۶ سال را از آن‌ها دریغ کند و باعث مشکلات مختلف در کودکی بزرگسالی شود.