در دنیای پیچیده امروزی، که تفاوت‌ها بیشتر به چشم می‌خورند و نیازهای خاص برای کودکان استثنائی به وجود آمده‌اند، ضرورت توجه به نکته‌های مهم در برخورد با کودکان استثنائی بیش از پیش افزایش یافته است. بهبود ارتباط و برخورد موثر با این گروه از کودکان نکات مهمی را شامل میشود که والدین، مربیان و اطرافیان باید به خوبی با آنها آشنا باشند و در ارتباط خود با این گروه از کودکان، آنها را رعایت نمایند.
در این مقاله به بررسی نکات کلیدی و اصول برخورد با کودکان استثنائی می‌پردازیم تا افراد مختلف به راحتی بتوانند با این چالش‌ها برخورد کرده و محیطی حمایتی و دلپذیر برای رشد و توسعه این کودکان فراهم کنند. از راهنمایی در فهم بهتر نیازها و توقعات آنان گرفته تا راهکارهای عملی برای مواجهه با موقعیت‌های مختلف، این مقاله سعی دارد تا به یک دیدگاه فراگیر و شفاف در ارتباط با این گروه از کودکان بیانجامد.
کودکان استثنائی چه کسانی هستند؟ فرشته‌هایی که باید بهتر آنها را بشناسیم
عقب‌ماندگی ذهنی (Intellectual Disability) به شرایطی اشاره دارد که هوش فرد کمتر از متوسط است و برخی از مهارت‌های ضروری برای مواجهه با چالش‌های زندگی روزمره را به اندازه کافی ندارد. در این وضعیت، کودکان مبتلا به این نوع اختلال دارای ضریب هوشی کمتر از معیار متوسط هستند و فرآیند رشد و یادگیری آنها نسبت به همسالانشان کندتر است.
این عامل سبب میشود که این کودکان در انجام وظایف روزمره و خودمراقبتی با مشکلاتی مواجه شوند و به حمایت ویژه از سوی افراد دیگر نیاز داشته باشند. شدت اختلال کم‌توانی ذهنی می‌تواند از حد خفیف تا شدید متغیر باشد و هر چه ضریب هوشی فرد کاهش یابد، شدت این اختلال نیز افزایش می‌یابد. این عامل نیاز به تکرار و تمرین بیشتر در فرآیند یادگیری را برای آنها الزامی می‌سازد. همچنین، درک این کودکان از مسائل پیچیده نیز با دشواری بیشتری همراه است.
نیاز به حمایت بیشتر در کودکان استثنائی
متاسفانه در برخی از موارد شاهد این هستیم که با کودکان استثنائی با دید یک فرد ناتوان کامل برخورد میشود و تصور اطرافیان از این افراد، خیلی دور از واقعیت بوده و این کودکان از حقوقی که دارند محروم می‌شوند. این مشکل از عدم آگاهی در رابطه با نکته‌های مهم در برخورد با کودکان استثنائی ناشی میشود.
نکته‌های مهم در برخورد با کودک استثنائی
از آنجا که هر کودک کم‌توان ذهنی دارای ویژگی‌ها و نیازهای خاصی است، فراهم کردن حمایت مناسب و ارائه راهنمایی‌های آموزشی با توجه به سطح هوش و نیازهای او، می‌تواند بهبود موفقیت آنها در جامعه و زندگی روزمره را تسهیل نماید. در ادامه مهمترین نکاتی که در برخورد با کودکان کم‌توان و استثنائی وجود دارد، بیان میشود.
نکته اول: تشخیص کم‌توانی ذهنی در کودکان
مهمترین و اولین نکته در رابطه با کودکان استثنائی، تشخیص اختلال در آن‌هاست. لازم به ذکر است که در برخی از موارد تشخیص دیرهنگام وجود اختلال در کودک، روند اقدامات لازم برای حمایت از او و فراهم آوردن شرایط مناسب را با تاخیر همراه می‌کند.
شناخت و تشخیص زودهنگام کم‌توانی ذهنی از اهمیت بسیاری برخوردار است. در این راستا، ابزارها و تست‌های مختلفی برای تشخیص این وضعیت به کار گرفته میشود. این شیوه‌ها عبارتند از:
- آزمایش ژنتیک
- الکتروانسفالوگرام (EEG)
- تصویربرداری تشدید مغناطیسی (MRI)
- آزمون‌های روان‌سنجی
نکته دوم: پذیرش و احترام به کودکان استثنائی
احترام به شخصیت و هویت فردی هر کودک استثنائی اساسی است. پذیرش آنها به عنوان افراد منحصر به فرد و رعایت احترام به حقوق آنان یک گام اساسی و اولیه در برخورد موفق و مناسب با آن‌هاست. پذیرش یک کودک استثنائی در واقع به معنای قبول و احترام به حقیقت اوست؛ با ویژگی‌ها و نیازهای خاص و متفاوتی که ممکن است داشته باشد. پذیرش و احترام به کودکان استثنائی شامل موارد زیر میشود:
- احترام به تفاوت‌هایی که دارند
- توجه به توانمندی‌های موجود در این کودکان و کمک به رشد آنها
- ایجاد فرصت‌های برابر برای کودکان استثنائی
- درک و رعایت احترام نسبت به نیازهایی که دارند
- تعامل صمیمی با آنها
- حمایت از خانواده کودکان استثنائی
نکته سوم: فهم نیازهای موجود در کودکان استثنائی
شناخت نیازها و خصوصیات ویژه کودکان استثنائی، از جمله نیازهای آموزشی، اجتماعی، حمایتی و… به ارتقای تعاملات مثبت و پاسخگویی مناسب در قبال آنها می‌انجامد. نیازهای کودکان استثنائی شامل موارد زیر میشود که باید در برخورد با آنها این نیازها را بدانیمو تا حد امکان برای برطرف کردن این نیازها تلاش کنیم.
- شناخت نیازهای آموزشی کودکان استثنائی
- شناخت نیازهای اجتماعی
- توجه به نیازهای حمایتی
- فهم درست از نیازهای بهداشتی
- توجه به نیازهای ارتباطی
- شناخت نیازهای خانواده
نکته چهارم: ارتباط موثر با کودکان استثنائی
ایجاد ارتباطات موثر و صمیمی با کودکان استثنائی از اهمیت بسیاری برخوردار است. استفاده از زبان بدن و کلام، به شکلی که به نیازهای آنها بهتر پاسخ دهد، می‌تواند ارتباطات مثبت را تسهیل کند. عوامل دخیل در ایجاد ارتباط موثر با کودکان استثنائی به شرح زیر است:
استفاده مناسب از زبان بدن:
برقراری ارتباط با استفاده از زبان بدن و حرکات بدنی مثبت می‌تواند برای کودکان استثنائی جذاب و قابل فهم باشد؛ از لبخندها، نشانه‌های دلخوری یا خوشحالی و حرکات دست‌ها به عنوان ابزارهای ارتباطی استفاده کنید.
استفاده از کلام مناسب:
نحوه استفاده درست از زبان گفتاری هم بسیار مهم است؛ از کلمات ساده و جملات کوتاه استفاده کنید. اگر کودک از زبان بی‌کلام استفاده می‌کند، توجه به اشارات و حرکات بدنی او موثر است و از این طریق می‌توان ارتباط بین حرکات و زبان او را بهتر درک کرد.
توجه به علایق و تمایلات:
هر کودک استثنائی دارای علایق و تمایلات منحصر به فردی است که توجه به آنها از مهمترین نکات برخورد با کودکان استثنائی است. با شناخت این علایق و تمایلات، می‌توانید ارتباطات خود را بر اساس آنها شکل دهید و فرایند ارتباط و یادگیری را برای کودک جذاب‌تر کنید.
تأمین محیط آرام و پایدار:
برخی از کودکان استثنائی به محیط‌های پر سر و صدا حساس هستند. بنابراین تأمین محیط آرام و پایدار با کاهش احتمال تحریک و افزایش تمرکز، به برقراری ارتباط موثر با کودکان استثنائی کمک می‌کند.
استفاده از ابزارهای تعاملی:
ابزارهای تعاملی مثل عکس‌ها، کتاب‌های تصویری و بازی‌های تعاملی می‌توانند راهی موثر برای برقراری ارتباط با کودکان استثنائی باشند. این ابزارها می‌توانند مفاهیم را به شکل تصویری و قابل‌فهم‌تر ارائه دهند.
انعطاف در روش‌ها:
هر کودک استثنائی دارای نیازها و ویژگی‌های منحصربه‌فردی است. بنابراین باید در روش‌ها و شیوه‌های برقراری ارتباط با آنها منعطف باشید. آزمایش و خطا در این زمینه می‌تواند به شناخت بهتر نیازهای کودکان و تشخیص روش ارتباطی مناسب‌تر کمک کند.
تشویق به خودبیانی:
تشویق به خودبیانی و استقلال کمک می‌کند تا کودکان استثنائی حس اعتماد به نفس بیشتری پیدا کنند. در این فرآیند، حمایت و تشویق شما نقش مهمی دارد.
در حالت کلی، هر کودک استثنائی دارای ویژگی‌ها و نیازهای خاصی است؛ بر همین اساس در برقراری ارتباط با هر کودک باید به شناخت دقیقی از ویژگی‌ها و نیازهای او دست یافت. این نوع ارتباط می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی و تجربه یادگیری این کودکان کمک شایانی کند.
نکته پنجم: ایجاد تنوع در روش‌های ارتباطی با کودکان استثنائی
هر یک از کودکان استثنائی دارای نیازها و استعدادهای منحصربه‌فردی هستند و شرایط این کودکان فرد به فرد با بقیه متفاوت است؛ بنابراین استفاده از روش‌ها و فرآیندهای مختلف در برخورد با آنها به ارتقای توانمندی‌های ذهنی و فیزیکی این کودکان و همچنین تامین آرامش و حس آسایش بیشتر آنها کمک می‌کند.
نکته ششم: توجه به خانواده کودک استثنائی
ارتباط فعال با خانواده کودکان استثنائی و درک چالش‌ها و امکانات آنان نقش مهمی در نحوه برخورد با کودک دارد. همکاری و ارتباط موثر با خانواده کودکان استثنائی می‌تواند در رعایت نکات ضروری در برخورد با کودکان استثنائی کمک کند. به عنوان فردی غیر از خانواده کودکان استثنائی، اگر در اطراف خود کودکی دارید که شرایط عادی ندارد، برای ارتباط مناسب با او بهتر است با خانواده او نیز ارتباط داشته باشید و شرایط کودک را از خانواده او جویا شوید. همچنین در مورد علایق، فعالیت‌های ناخوشایند و آزاردهنده برای کودک از خانواده او راهنمایی بگیرید.
نکته هفتم: فراهم کردن محیط حمایتی
ایجاد محیطی حمایتی و فراگیر برای کودکان استثنائی، از طریق تدابیر و تسهیلات مناسب، می‌تواند به رشد و شکوفایی بهتر آنها کمک کند.
نکات مهم در ارتباط با کودکان استثنائی برای خانواده‌ها
حال که با نکته های مهم در برخورد با کودکان استثنائی آشنا شدیم، در ادامه به نیازها و نکات لازم برای خانواده این کودکان می‌پردازیم. توجه داشته باشید که خانواده این کودکان کسانی هستند که بیشترین تعامل را با آنها دارند؛ بنابراین افراد خانواده این کودکان بیشتر از بقیه اطرافیان نیاز به دانستن نکات تعاملی با آنها دارند. در ادامه ضروریات، نیازها و نکات لازم برای خانواده کودکان استثنائی بیان میشود.
زمان لازم برای رسیدگی به کودک
یکی از مهمترین مسائل و چالش‌ها برای خانواده‌ای که کودک استثنائی دارد، بحث زمان کافی برای رسیدگی به کودک است. با توجه به اینکه امروزه بیشتر والدین شاغل هستند و از طرف دیگر، کودکان استثنائی نیازهای ویژه‌ای دارند و زمان بیشتری برای رسیدگی به آنها لازم است، گاهی والدین این کودکان زمان کافیبرای رسیدگی به کودک و حمایت از او ندارند.
در جنین مواردی لازم است که والدین از افراد مطمئن، قابل اعتماد و توانمند درخواست کمک کنند. کمک گرفتن از یک فرد در فامیل یا یک پرستار حرفه‌ای می‌تواند تا حد زیادی این جالش را برای خانواده‌ها حل کند.
ارتباط با افرادی که حامی کودک شما هستند
یکی از نکات مهمی که خانواده کودکان استثنائی باید به آن توجه کنند، ارتباط برقرار کردن با افرادی است که درک کافی از شرایط کودک دارد. اگر شرایط کودک شما برای اطرافیانتان قابل درک نیست و موجب ناراحتی و اذیت فرندتان می‌شوند، بهتر است با اینگونه افراد ارتباط کمتری داشته باشید.
عدم انتقال احساسات منفی به کودک
دلایل مختلفی وجود دارد که موجب میشود والدین کودکان استثنائی احساسات منفی زیادی داشته باشند. به عنوان اصلی‌ترین تکیه‌گاه این کودکان، والدین باید تا حد امکان از فکر و خیال‌های ناراحت‌کننده و احساسات منفی به دور باشند؛ چرا که این افکار و احساسات در نهایت به فرزند آ‌ها منتقل خواهد شد. همچنین نداشتن روحیه کافی برای والدین، موجب میشود که عملکرد و بازده کافی برای تریبت و رشد و شکوفایی کودک را نیز نداشته باشند.
جمع‌بندی
علاوه بر موارد فوق، موارد دیگری نیز می‌تواند مطرح شود. در حالت کلی می‌توان گفت که اصلی‌ترین عامل در موفقیت و رشد مناسب کودک استثنائی، ایجاد آرامش، حس اعتماد به نفس و فضای مناسب برای رشد کودک است. چه به عنوان والدین و خانواده کودکان استثنائی و چه به عنوان کسی که با این کودکان ارتباط دارد، لازم است که نکات گفته شده را رعایت کنید و همیشه در نظر داشته باشید که این کودکان نیاز به حمایت بیشتر دارند؛ البته دلسوزی بی‌مورد و ایجاد حس ناتوانی در این کودکان نیز نباید ایجاد شود. بنابراین همیشه حامی این کودکان باشید و چه با آزرده کردن آنها و چه با دلسوزی بی‌مورد، اعتماد به نفس آنها را خدشه‌دار نکنید.
دیدگاهها